Een licht ingekorte versie van dit opiniestuk van de hand van directeur Nils Duquet verscheen op 8 mei 2024 in de krant De Standaard en online.
Een groep studenten bezet een campus van de UGent uit protest tegen academische samenwerking met Israël. Ook aan andere Vlaamse universiteiten vonden al acties plaats. Ze zijn de zoveelste uiting van een breed gedeelde frustratie in onze samenleving; zelfs bij grootschalige mensenrechtenschendingen komen we in Vlaanderen vaak niet verder dan een kakofonie van meningen.
Op vlak van wapenexport hanteert de Vlaamse regering al bijna 20 jaar een duidelijk beleidskader waarbij het de uitvoer en doorvoer verbiedt van defensieproducten die de militaire capaciteit van de Israëlische krijgsmacht versterken. Inzake samenwerking rond onderwijs en onderzoek ontbreekt een duidelijke richting echter. Nochtans zijn onderwijs en onderzoek cruciale Vlaamse bevoegdheden én belangrijke hefbomen voor het buitenlandse beleid van Vlaanderen. Israëlische universiteiten zijn vaak nauw verbonden met de Israëlische staat en het leger. De keuze om al dan niet met (bepaalde) Israëlische instellingen samen te werken kan een belangrijke manier zijn om Israël duidelijk te maken dat Vlaanderen niet lijdzaam blijft toekijken wanneer tienduizenden Palestijnen gedood worden en humanitaire hulp onmogelijk gemaakt wordt.
De actievoerders voelen dat aan. Ze zijn van mening dat – de open brieven en acties van hun rectoren ten spijt – die boodschap niet op de meest krachtdadige manier overgebracht wordt. Ze hebben daarin gelijk. Alleen is de vraag of de Vlaamse universiteiten wel in staat zijn tot een signaal dat voldoende ver draagt. De universiteiten beslissen immers elk afzonderlijk en onafhankelijk van elkaar met welke buitenlandse partners ze willen samenwerken. Die afweging maken ze via verschillende mensenrechtencommissies, zonder rugdekking of richting van de Vlaamse Regering. Op die manier schiet Vlaanderen zichzelf niet één maar twee keer in de eigen voet; Allereerst worden de stemmen van de Vlaamse academische wereld, omdat ze zo weinig unisono klinken, amper gehoord, noch door de eigen studenten, noch in het buitenland. Ten tweede laat de Vlaamse Regering kansen liggen om internationaal te wegen, door na te laten om ook via de bevoegdheid onderwijs uit te dragen waar ze voor staat op het vlak van vrede en mensenrechten.
De volgende Vlaamse Regering mag dergelijke kansen niet langer laten liggen. Vlaanderen moet beseffen hoe groot de impact van de eigen regionale bevoegdheden in het buitenland kan zijn. De actievoerders zijn zich in elk geval al ten volle bewust van het belang ervan. Het verdient respect dat ze onderwijs, mensenrechten en vrede weten samen te brengen waar ze horen; centraal in het maatschappelijk debat.
De acties van de studenten – die de universiteiten zelf tot kritische burgers vormen – kunnen de rectoren en professoren mogelijk inspireren bij dilemma’s waar ze – zeker ook in de toekomst – geconfronteerd mee zullen worden. Momenteel stelt Europa bijvoorbeeld enorme sommen geld ter beschikking aan wetenschappelijke instellingen die meestappen in onderzoeksprogramma’s voor defensie. Welke afwegingen zullen de universiteiten hierbij maken op ethisch vlak? Welke buitenlandse partners zullen mee de vruchten mogen plukken van hun onderzoekswerk? Volgens het Vlaams Vredesinstituut zou een Vlaams buitenlandkader – met vrede en mensenrechten als belangrijke ijkpunten – ook in die discussies een enorme meerwaarde betekenen.
Sinds jaar en dag is Vlaanderen een van de meest open regio’s ter wereld. Dat wordt weerspiegeld in een erg open buitenlandbeleid op het vlak van bijvoorbeeld economie en handel, maar dus ook in de houding van onze universiteiten. Rond dat open Vlaamse beleid heerst (voorlopig nog?) relatief brede maatschappelijke consensus. De protesten vandaag maken duidelijk dat die consensus dreigt af te brokkelen door de roekeloosheid van sommigen met een manifest gebrek aan respect voor de mensenrechten en de vrede. Vlaanderen moet hen vandaag al luider en duidelijker tot de orde durven roepen.
Tegelijkertijd moet de mogelijkheid tot dialoog met zij die bereid zijn aan vrede te werken, steeds worden opengehouden. Dat is een moeilijke evenwichtsoefening die vandaag al kan starten. Als vredesregio kan Vlaanderen hierin het voortouw nemen. Mogelijk kan het zelfs andere Europese vredesregio’s overtuigen om hierin mee te stappen.
Dringend tijd dus om een Vlaams buitenlandkader uit te werken waarin vrede en mensenrechten centraal staan en dat richtinggevend is voor de verschillende Vlaamse spelers, waaronder onze onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Een dergelijke kader zal een houvast zijn die de komende jaren – waarin ongetwijfeld nog vaak maatschappelijke deining zal ontstaan rond geopolitieke problemen – onmisbaar zal blijken. Niet enkel om op een transparante manier te kunnen antwoorden op kritische vragen uit de eigen samenleving, maar ook om binnen Europa – vanuit de geschiedenis van oorlog en geweld die Vlaanderen getekend heeft – met geloofwaardigheid de stem van vrede en mensenrechten te kunnen blijven vertolken.
Eerder publiceerde het Vlaams Vredesinstituut onder meer deze opiniestukken:
(19/12/2023) Hoe serieus neemt Vlaanderen het eigen Israël-beleid?
(26/10/2023) Een veiligheidsbeleid kapseist zonder volgehouden vredesbeleid